Wypalenie zawodowe – objawy, przyczyny i skuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem

Czujesz, że praca staje się coraz bardziej przytłaczająca? Zadania, które przynosiły satysfakcję, teraz wyczerpują całą Twoją energię, a próby odpoczynku nie przynoszą wytchnienia? To może być wypalenie zawodowe spowodowane przedłużającym się stresem w pracy.

Wypalenie zawodowe w Polsce staje się coraz większym problemem. Raport UCE Research i platformy ePsycholodzy.pl (Polacy na granicy wypalenia zawodowego) wykazał, że 78,3% pracujących zawodowo dostrzega u siebie co najmniej jeden z czternastu objawów burnoutu uwzględnionych w badaniu. W ciągu zaledwie trzech lat odsetek ten wzrósł o 13 punktów procentowych. Silne zmęczenie, brak energii i wyczerpanie dotykają niemal połowę pracujących Polaków – 43,4%.

Poznaj sposoby radzenia sobie ze stresem i przeciwdziałania wypaleniu. Dowiedz się, czym ono jest, jakie są jego objawy i skutki, a przede wszystkim: co możesz zrobić, aby odzyskać energię i zapał do działania w sferze zawodowej.

Co to jest wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe (burnout syndrom, professional burnout) to stan psychofizyczny i emocjonalny, który pojawia się na skutek przewlekłego stresu związanego z pracą.

Charakteryzuje się m.in.: wyczerpaniem emocjonalnym i fizycznym, poczuciem przytłoczenia, utratą motywacji i satysfakcji z pracy. Wypalenie zawodowe jest spowodowane długotrwałym i nieodpowiednio łagodzonym stresem w miejscu pracy.

Lista objawów wypalenia jest obszerna i obejmuje wszystkie sfery: fizyczną, psychiczną, emocjonalną, a także relacyjną. Omawiamy ją dokładniej w dalszej części tekstu.

Czy wypalenie zawodowe jest chorobą? Nie. WHO w klasyfikacji IDC-11 określa je jako zespół objawów składających się na „stan wyczerpania życiowego'.

Definicji wypalenia zawodowego jest wiele, a najczęściej przywoływanym jest opis zaproponowany przez Christine Maslach. Akcentuje ona takie komponenty, jak:

• Wyczerpanie emocjonalne – poczucie pustki, bezsensu, braku sił mentalnych i motywacji.
• Depersonalizacja – cynizm, bezduszność w stosunku do podopiecznych, klientów czy współpracowników (zależnie od specyfiki pracy). Może pojawić się także dystans i wycofanie.
• Obniżenie oceny własnych dokonań i kompetencji – poczucie braku sukcesów oraz merytorycznych podstaw do pełnienia swoich obowiązków, wrażenie, że wszystko robi się źle.

Niektóre zawody, a także pewne typy osobowości są szczególnie podatne na burnout. Aby dowiedzieć się, czy jesteś szczególnie narażony(-a) na wypalenie zawodowe, czytaj dalej.

Jakie są objawy wypalenia zawodowego?

Objawy wypalenia zawodowego prezentuje poniższa grafika:

Wypalenie zawodowe rzutuje negatywnie na każdy aspekt życia i dotyka nie tylko pracownika, ale też całe jego otoczenie – zarówno w środowisku służbowym, jak i w domu. Wyżej wymienione objawy burnoutu sprawiają, że osoba nim dotknięta staje się coraz mniej wydajna, przez zniechęcenie i przemęczenie popełnia coraz więcej błędów, traci serce do swojej pracy i cierpliwość do ludzi wokół. Czuje się eksploatowana i niedoceniana, a przy tym nie jest w stanie wypocząć nawet podczas dłuższego urlopu.

Osoba z wypaleniem zawodowym wpada więc w pętlę – niedostatek snu i regeneracji potęgują zły nastrój, a ten wyczerpuje jeszcze więcej zasobów energetycznych. Pracownik z objawami wypalenia bywa drażliwy, napastliwy albo nadmiernie wycofany, co obniża morale w całym zespole. Skrajne wypalenie praktycznie uniemożliwia wykonywanie obowiązków i często staje się powodem długich zwolnień lekarskich oraz odejść z pracy. Warto tu zauważyć, że objawy wypalenia zawodowego są bardzo podobne do objawów depresji.

Nie musisz czekać, aż objawy się nasilą. Pierwszy krok do zmiany możesz zrobić już teraz – poznaj praktyczne sposoby radzenia sobie ze stresem i zapobiegania wypaleniu zawodowemu. Kurs online od NewHeroes pokaże Ci, jak lepiej zadbać o siebie i swoje zdrowie psychiczne.

Kto jest narażony na wypalenie zawodowe?

Czy jesteś szczególnie narażony(-a) na wypalenie zawodowe? Sprawdź!

Wysokie ryzyko burnoutu:

• Zawód wymagający intensywnego kontaktu z ludźmi (nauczyciel, pielęgniarka, psycholog, obsługa klienta, handlowiec, pracownik mediów).
• Zawód z wysokim stresem, jak np. ratownik medyczny.
• Obciążenie zdrowotne związane z pracą.
• Niedostatek osób, narzędzi i zasobów do realizacji zadań.
• Brak perspektyw awansu i rozwoju w miejscu pracy.
• Zakres obowiązków niedostosowany do możliwości pracownika (za duży albo za mały, nietrafiający w kompetencje i predyspozycje).
• Nieustanna presja czasu związana z niewłaściwą organizacją pracy.
• Brak wsparcia, nadmierna kontrola i inne przejawy niewłaściwego zarządzania.
• Niesprawiedliwy i uznaniowy system nagradzania pracowników, poczucie niesprawiedliwości.
• Ambicja, zapał i chęć do pracy (wypalenie bywa nazywane „chorobą nadmiernego zaangażowania').
• Perfekcjonizm i wysokie wymagania wobec siebie.

Wypalenie zawodowe dotyka szczególnie osoby pracujące z ludźmi: nauczycieli, psychologów, pracowników w działach obsługi klienta, pracowników socjalnych. Zawody te wymagają intensywnych kontaktów z innymi, a przy tym często wiążą się z niewielkim docenieniem oraz stosunkowo niskim wynagrodzeniem, a także przejmowaniem cudzych trudnych emocji.

Paradoksalnie, na wypalenie podatne są również osoby o ogromnej chęci do podejmowania wyzwań zawodowych, ambitne i skłonne do silnego zaangażowania. Często to właśnie ono jest pierwszym krokiem do wypalenia, dlatego managerowie powinni zwracać szczególną uwagę na samopoczucie i zmiany w nastawieniu tych osób, które dużo z siebie dają.

Na rozwój wypalenia zawodowego wpływ mają też:

• warunki pracy
• metody zarządzania
• komunikacja w firmie.

Dlatego troska o wellbeing pracowników jest odpowiedzialnością zarówno ich samych, jak i pracodawców.

Jakie są główne przyczyny wypalenia zawodowego?

Rozwój wypalenia zawodowego jest wieloczynnikowy. Stanowi wypadkową zarówno osobowości pracownika, jak i warunków pracy, jednak czynniki zewnętrzne, środowiskowe, zdają się odgrywać ważniejszą rolę (jak wskazuje Janusz Siwiorek w opracowaniu Modele wypalenia zawodowego – ujęcie teoretyczne).

Według C. Maslach i M.P. Leiter żródła wypalenia leżą w aż sześciu obszarach. To pokazuje, jak wielowymiarowym problemem jest burnout. Te główne sfery, w których pojawiają się zarzewia wypalenia, można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Wiele przyczyn wypalenia pojawia się na styku między pracownikiem a organizacją, a także między postępowaniem otoczenia a reakcją pracownika.

Do czynników wpływających na rozwój wypalenia zawodowego zaliczają się:

• Nadmierne obciążenie pracą, np.: zbyt wiele zadań, za mało czasu na ich realizację, brak narzędzi do realizacji zadań, oczekiwanie nadmiernej dyspozycyjności, niedostatek odpoczynku.
• Problemy międzyludzkie w miejscu pracy – problematyczna komunikacja, brak wsparcia ze strony współpracowników albo organizacji.
• Brak poczucia kontroli będący efektem m.in. nieskutecznego przywództwa i braku realnego wpływu pracownika na decyzje, które rzutują na jego pracę.
• Poczucie niesprawiedliwości, które może wynikać np. z nieadekwatnego wynagradzania, uznaniowości premii czy nierynkowego wynagrodzenia, a także nierównego traktowania pracowników.
• Rozbieżność między wartościami osobistymi pracownika i wartościami organizacji.

Wszystkie one składają się na stres zawodowy. Gdy staje się on przewlekły, trudne sytuacje się powtarzają, a pracownik nie jest w stanie ich rozładować w zdrowy, adaptacyjny sposób, wypalenie staje się jeszcze bardziej prawdopodobne. Dodatkowo stresowi sprzyjają niektóre cechy osobowości pracownika oraz jego nieumiejętność radzenia sobie ze stresem emocjonalnym.

W artykule Stres a zdrowie pracowników Nika Chmiela skategoryzowano następujące stresory w miejscu pracy:

Stresory w pracy – przyczyny wypalenia zawodowego

1. Treść pracy:

• Przeciążenie lub niedociążenie pracą.
• Złożona praca albo monotonna praca.
• Zbyt duża odpowiedzialność.
• Niebezpieczna praca.
• Sprzeczne lub niejednoznaczne wymagania.

2. Warunki pracy:

• Narażenie na toksyczne substancje.
• Złe warunki środowiskowe (hałas, wibracje, oświetlenie, promieniowanie, temperatura).
• Wymuszona pozycja ciała podczas pracy.
• Duży wysiłek fizyczny.
• Sytuacje zagrażające bezpieczeństwu.
• Brak higieny lub brak środków ochronnych.

3. Warunki zatrudnienia:

• Praca zmianowa.
• Niska płaca.
• Ograniczone możliwości rozwoju kariery.
• Brak stałej umowy o pracę.
• Niepewność zatrudnienia.

4. Relacje społeczne w pracy:

• Złe przywództwo.
• Niskie wsparcie społeczne.
• Niewielki udział w podejmowaniu decyzji.
• Ograniczenie swobód.
• Dyskryminacja.

Dlaczego nie każdy reaguje tak samo na stres?

Choć stres dotyka każdego, nie każdy przyjmuje go i rozładowuje w ten sam sposób. Sytuacje stresujące dla jednej osoby są neutralne dla innej. Dlaczego tak jest?

Różnice w reakcjach na stres wynikają z wielu indywidualnych czynników, które wpływają na to, jak dana osoba postrzega, interpretuje i radzi sobie ze stresującymi sytuacjami. U każdego z nas odmiennie funkcjonują mechanizmy ochronne psychiki. Inne są też cechy osobowościowe oraz styl życia.

Osobowość determinuje m.in. to, jak człowiek ocenia stresory oraz jakie strategie radzenia sobie ze stresem wybiera. Na przykład osoby neurotyczne są bardziej podatne na negatywne emocje i silniejsze przeżywanie stresu, podczas gdy osoby o wysokiej odporności emocjonalnej mają większą zdolność do regulowania emocji i utrzymania równowagi psychicznej w trudnych sytuacjach.

Odporność psychiczna, czyli rezyliencja, to zdolność do skutecznego radzenia sobie z przeciwnościami losu oraz szybkiego powrotu do równowagi po przeżyciu trudnych doświadczeń. Osoby z wysoką odpornością psychiczną potrafią lepiej zarządzać emocjami i utrzymać jasność myślenia pod presją, dzięki czemu stresujące sytuacje wyrządzają mniej szkód w ich życiu.

Na to, jak reagujemy na stres, wpływa też poziom inteligencji emocjonalnej, ponieważ odgrywa ona kluczową rolę w rozpoznawaniu, rozumieniu i kontrolowaniu własnych emocji oraz w empatycznym odnoszeniu się do emocji innych osób. Wysoki poziom inteligencji emocjonalnej pozwala lepiej rozpoznawać sygnały stresu i wcześniej podejmować działania profilaktyczne oraz regulujące.

Na poziom stresu wpływa też styl życia. Zdrowe nawyki, aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu i relaks – to wszystko ma duże znaczenie w modulowaniu reakcji na stres. Działa to także w drugą stronę: niedobór snu, nieprawidłowa dieta, brak ruchu sprzyjają odczuwaniu stresu i pogłębiają go.

Strategie radzenia sobie ze stresem, tzw. coping strategies, także przekładają się na to, czym będzie dla Ciebie stres. Skuteczne strategie radzenia sobie ze stresem, takie jak rozwiązywanie problemów, poszukiwanie wsparcia społecznego czy techniki relaksacyjne, pomagają zmniejszyć negatywne skutki działania stresorów. Z kolei unikanie problemów, negatywne myślenie czy izolacja społeczna mogą pogłębiać stres i prowadzić do gorszego samopoczucia.

Jak stres w pracy prowadzi do wypalenia? Etapy wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe rozwija się stopniowo i niepostrzeżenie oraz podstępnie – entuzjazm i zadowolenie pracownika może być w istocie pierwszą fazą wypalenia. Jak wskazują liczne źródła powołujące się na American Psychological Association (APA), proces ten składa się z 5 etapów:

1. Miesiąc miodowy. W tej fazie pracownik jest zadowolony z pracy i swoich dokonań, podchodzi entuzjastycznie do obowiązków, a przyszłość w organizacji widzi w jasnych barwach.
2. Przebudzenie. Pracownik zauważa, że jego pozytywna wizja firmy z etapu miesiąca miodowego nie wytrzymuje zderzenia z rzeczywistością na dłuższą metę. Stara się podtrzymać tę wizję, poprzez wkładanie większego wysiłku czy wydłużanie czasu pracy.
3. Szorstkowość. W tej fazie pełnienie obowiązków staje się coraz trudniejsze, podobnie jak utrzymywanie relacji ze współpracownikami, klientami czy podopiecznymi. Pracownik widzi coraz więcej wad, rys, niedociągnięć i problemów, entuzjazm i motywacja znikają, pojawia się zniechęcenie i poczucie niesprawiedliwości oraz podejrzliwość. Pracownik stopniowo zaczyna się wycofywać.
4. Wypalenie pełnoobjawowe. Na tym etapie pracownik doświadcza obniżonego nastroju, poczucia pustki, bezsensu i osamotnienia. Może się to manifestować w całkowitym wycofaniu, unikaniu kontaktów, a także w problemach z pamięcią i koncentracją i obniżeniu jakości pracy. Pojawiają się objawy somatyczne, wyczerpanie fizyczne i psychiczne.
5. Odradzanie się. To okres rekonwalescencji, podczas którego pracownik odzyskuje siły. W tym czasie często zapadają decyzje dotyczące dalszego zatrudnienia, np. o zmianie miejsca pracy czy kierunku kariery.

Skutki wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe wywiera negatywny wpływ na zdrowie na wielu płaszczyznach. Narusza także szeroko rozumiane dobrostanie. Duża część obrazu zniszczeń w epizodzie wypalenia zawodowego to konsekwencje stresu, ale też m.in. osłabienia relacji, pogorszenia jakości pracy czy utraty zdolności poznawczych. Oto jakie negatywne skutki przynosi wypalenie zawodowe.

Konsekwencje psychiczne wypalenia zawodowego

• Potencjalny rozwój depresji i zaburzeń lękowych.
• Uczucie osamotnienia i braku wsparcia.
• Stałe zmęczenie, niemożność przejścia w stan relaksu, ciągłe napięcie.
• Brak motywacji.
• Cynizm.
• Obniżenie zadowolenia z pracy, brak satysfakcji.
• Trudności w koncentracji, zaburzenia pamięci.
• Bezsenność, koszmary senne, zaburzenia snu.
• Obniżona odporność na stres.
• Wzrost drażliwości, wycofanie się z relacji, pogorszenie kontaktów społecznych i więcej konfliktów.

Konsekwencje fizyczne wypalenia zawodowego

• Bóle głowy.
• Bóle mięśni i stawów.
• Dolegliwości gastryczne.
• Zaburzenia apetytu.
• Nadciśnienie, problemy sercowo-krążeniowe.
• Zmiany i choroby skórne.
• Osłabienie układu odpornościowego, podatność na infekcje i przewlekłe procesy zapalne.
• Ogólne wyczerpanie organizmu.
• Niechęć do aktywności, odrętwienie fizyczne, męczliwość.

Konsekwencje zawodowe wypalenia zawodowego

• Spadek efektywności pracy.
• Opóźnienia w realizacji zadań.
• Obniżenie jakości pracy, częste błędy.
• Zwiększony dystans wobec pracy.
• Brak zaangażowania i satysfakcji.
• Wzrost absencji, rotacji i wypadków w miejscu pracy.
• Utrudnienie współpracy w zespole, konflikty i pogorszenie relacji z przełożonymi oraz współpracownikami.

Konsekwencje społeczne wypalenia zawodowego

• Wycofanie z życia społecznego, izolacja.
• Zaniedbywanie relacji rodzinnych i towarzyskich.
• Pogorszenie kontaktów z bliskimi.
• Konflikty interpersonalne, brak chęci do budowania relacji.

Jak skutecznie radzić sobie ze stresem i wypaleniem zawodowym?

Tak jak wiele jest obszarów, w których znajdziemy przyczyny wypalenia zawodowego, tak też jest wiele sposobów na to, aby sobie z nim radzić. Oczywiście, profilaktyka jest znacznie łatwiejsza niż usuwanie skutków emocjonalnego wypalenia, jednak co zrobić, gdy już widzisz u siebie, że burnout postępuje? Warto zadbać całościowo o swój work-life balance, ale też wzmacniać swoją psychikę i zatroszczyć się o zdrowy styl życia. Poniżej podpowiadamy, co możesz zrobić, aby ograniczać skutki stresu zawodowego.

Samoocena i monitorowanie stresu

Pierwszym krokiem w walce z wypaleniem jest zrozumienie własnego stanu psychicznego i fizycznego. Samoocena stresu polega na regularnym sprawdzaniu, jak się czujesz. Można do tego wykorzystać różne narzędzia, takie jak dziennik stresu, aplikacje mobilne czy standardowe skale i testy wypalenia, które pomagają w monitoringu samopoczucia. Pamiętaj, że wczesne rozpoznanie problemu znacznie ułatwia podjęcie odpowiednich działań.

Zmiana stylu reagowania

Wiele osób w obliczu stresu przyjmuje styl radzenia sobie polegający na unikaniu problemów. To bierna postawa, która na dłuższą metę pogłębia poczucie bezsilności. Aby skutecznie walczyć z wypaleniem, warto przejść do aktywnej konfrontacji z trudnościami. Techniki takie jak reframing (zmiana perspektywy) i rozwiązywanie problemów pozwalają na przejęcie kontroli nad sytuacją. Zamiast uciekać, uczysz się stawiać czoła wyzwaniom, co buduje poczucie kompetencji i pewności siebie.

Stres odbiera Ci radość życia? Sięgnij po kurs online: Budowanie odporności na stres – skuteczne metody

Zmiana stylu pracy

Czasem jedynym wyjściem jest wprowadzenie realnych zmian w organizacji swojej pracy. Zacznij od ograniczenia obowiązków, delegowania zadań, które mogą wykonać inni, oraz priorytetyzacji. Naucz się zarządzania sobą w czasie i zastanów się, czy wszystkie zadania, które wykonujesz, są rzeczywiście konieczne. Pamiętaj, że jakość pracy jest ważniejsza niż jej ilość.

Strefa wpływu

Skupienie się na tym, co możesz kontrolować jest niezbędne w walce z poczuciem bezsilności. Zasada strefy wpływu polega na świadomym rozróżnianiu, co zależy od Ciebie, a co jest poza Twoją kontrolą w pracy. Skup się na tych elementach, na które masz realny wpływ, a resztę zaakceptuj. W priorytetyzacji zadań pomoże Ci metoda Eisenhowera, która dzieli zadania na pilne i ważne, a także takie, które można odłożyć albo oddelegować. To pozwala efektywnie zarządzać energią i czasem.

Odzyskaj czas na to, co ważne z kursem online: Time management – zarządzanie sobą w czasie.

Mikrozmiany w codziennej rutynie

Wprowadzanie drobnych, ale regularnych zmian w ciągu dnia może mieć ogromny wpływ na Twoje samopoczucie. Mikrozmiany, takie jak przerwy, techniki oddechowe czy krótki spacer, pozwalają na oderwanie się od pracy i zresetowanie umysłu. Pamiętaj, że nawet 5-minutowa przerwa spędzona na aktywności innej niż praca może znacząco obniżyć poziom stresu.

Granice i work-life balance

Ustalanie granic to fundament higieny psychicznej. Obejmuje ono chociażby asertywne odmawianie przyjmowania cudzych oraz nadmiarowych obowiązków, a także świadome wyłączanie powiadomień po pracy. Osiągnięcie work-life balance to nie luksus, lecz konieczność. Pozwala na oddzielenie życia zawodowego od prywatnego, co jest warunkiem regeneracji i zapobiegania wypaleniu.

Sięgnij po kurs online: Work-life balance i odzyskaj równowagę życiową.

Mindfulness i trening uważności

Mindfulness to praktyka, która uczy bycia tu i teraz, bez oceniania. Regularne ćwiczenia oddechowe, skanowanie ciała czy uważne przerwy pomagają w redukcji stresu, poprawiają koncentrację i zwiększają świadomość emocji. Trening uważności to inwestycja w zdrowie psychiczne, która pozwala na bardziej świadome reagowanie na stres. Mindfulness w pracy może być potężnym narzędziem przeciwwypaleniowym.

Wsparcie psychologiczne

Gdy problem jest poważniejszy, nie bój się szukać profesjonalnej pomocy. Terapia indywidualna albo grupowa to skuteczne narzędzie w walce z wypaleniem. Psychoedukacja oraz nauka radzenia sobie ze stresem pod okiem specjalisty pozwalają na zdobycie konkretnych umiejętności, które przydadzą się zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym.

Rozwój osobisty

Dbanie o rozwój osobisty to doskonała forma profilaktyki. Nowe hobby, kurs, nauka języka – wszystko to sprawia, że czujesz się spełniony i pewny siebie. Zwiększenie poczucia własnej wartości jest naturalnym antidotum na bezsilność i stagnację, które często towarzyszą wypaleniu zawodowemu.

Wsparcie zespołowe i rola pracodawcy w zapobieganiu wypaleniu

Nie musisz mierzyć się z wypaleniem w pojedynkę. Wsparcie zespołu jest nieocenione. Budowanie relacji z kolegami, otwarta kultura feedbacku oraz korzystanie z mentoringu tworzą bezpieczne środowisko, w którym możesz dzielić się swoimi obawami i doświadczeniami, a także na bieżąco rozładowywać napięcia związane z pracą.

Zgodnie z art. 207 Kodeksu pracy, pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy – obejmuje to również ochronę zdrowia psychicznego. Oznacza to, że troska o przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu nie jest dobrą praktyką, lecz częścią ustawowej odpowiedzialności pracodawcy.

Jeśli zarządzasz zespołem, pamiętaj, że kultura organizacyjna, która promuje well-being pracowników, pozwala ograniczać przypadki wypalenia, co przekłada się na wydajność zespołu i dobrą atmosferę w pracy.

Profilaktyka wypalenia zawodowego – tego można się nauczyć!

Wypalenie zawodowe to syndrom, który wyrządza poważne szkody we wszystkich obszarach życia pracownika, a także uderza w całe zespoły. Niezależnie od tego, czy jesteś członkiem teamu, czy nim zarządzasz, warto wiedzieć, jak zapobiegać wypaleniu zawodowemu oraz co zrobić, gdy już się pojawi.

Sięgnij po kompleksowy kurs online: Wypalenie zawodowe i jak go uniknąć. Dowiesz się z niego m.in.:

✔️ Jak rozpoznać wypalenie zawodowe na wczesnych etapach.

✔️ Jak zapobiegać pojawieniu się pełnoobjawowego burnoutu.

✔️ Jak odróżniać zmęczenie od wypalenia.

✔️ Jak odpoczywać, aby rzeczywiście wypocząć.

✔️ Jakie są powiązania między pracoholizmem a wypaleniem.

✔️ Jak przekuć kryzys zawodowy w katalizator pozytywnych zmian.

Źródła:

Siwiorek J., Modele wypalenia zawodowego – ujęcie teoretyczne, Społeczeństwo i Edukacja 29 (2) 2018.

Tucholska S., Christiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju, Przegląd Psychologiczny 2001, tom 44, nr 3, s. 301–317.

Wypalenie zawodowe męczy Polaków. Coraz więcej osób deklaruje jego symptomy [BADANIE], Business Insider, 13 listopada 2024, online: https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/wypalenie-zawodowe-meczy-polakow-coraz-wiecej-osob-deklaruje-jego-symptomy-badanie/m0csr9h

ICD-10 Version:2019

Zespół Prasowy UCE, Niepokojące dane z rynku pracy. Polacy są coraz bardziej wypaleni zawodowo, online: https://uce-pl.com/news/polacy-coraz-bardziej-wypaleni-zawodowo

N. Chmiel, Stres a zdrowie pracowników, [w:] Psychologia pracy i organizacji, red. N. Chmiel, GWP, Gdańsk 2002, s. 173.